Nitekim 25 Şubat 1935 tarihli Yeniyol Gazetesinde “Halkevinin Kuruluş Yıldönümü için Yapılan Şenlikler” adlı başlığı görünce, özellikle Cumhuriyetin ilk yıllarında Trabzon’un en önemli kültür müesseselerinden halkevine,sayfamız yettiği kadar biraz detaylı bakalım istiyoruz. Trabzon Halkevi neden kuruldu? Hangi faaliyetlerde bulundular? Sonra neden kapandı? Hangi tartışmalar yaşandı? Mülklerine ne oldu?
CHP’NİN KÜLTÜR KAYNAĞI
Cumhuriyetle birlikte Ulus devletin inşası sürecinde kültür merkezleri olarak kurgulanan Halkevleri bu amacı gerçekleştirmek için; dil, tarih, temsil, spor, sosyal yardım, halk dershaneleri ve kurslar gibi şubelerle“devrimleri halkın ruhuna sindirmeye” çalışan bir müessese olarak 24 Haziran 1932 tarihinde kurulmuştur. Trabzon da başta köyler olmak üzere okuma yazma, yabancı dil ve çiftçilik gibi birçok kurs düzenlemiş, tiyatro ve müsamereler yapmış, konferanslar tertiplemiş ve müzik toplulukları kurmuştur.
Bütün bu kültürel faaliyetlere rağmen aslında Halkevleri o gününün tek partisi olan CHP’nin bir kültür koludur. Nitekim bunu Trabzon Büyükşehir Belediyesinin eski meclis tutanaklarında 1934 senesinde geçen; “Partimizin Kültür kaynağı olan Halkevi“ cümlesinden anlayabiliriz. Ayrıca Trabzon Belediyesinin her yıl düzenli olarak yaptığı nakdî yardımlar Halkevine değil, Cumhuriyet Halk Partisine yapılmaktaydı. 1934 senesinde bu durumu, dönemin Belediye Reisi Kadri Mesut Bey şöyle açıklar;
“Halkevleri malum aliniz Halk Fırkasının himayesi altında bir kültür müessesi olması itibari ile bu müessese adına tahsis edilen para, hami olan fırka (parti) tarafından alınmış ve Halkevine verilmiştir.”
HALKEVİ’NE İTİRAZLAR
Takip edebildiğimiz kadarıyla, her yıl belediye bütçe görüşmelerinde, Halkevi’ne ciddi bir miktar ödenek ayılıp yardım yapılır, herhangi bir itiraz da görmezdi. Ancak çok partili hayata geçer geçmez belediye bütçesinden bu müesseseye yardım yapılmasına bazı itirazlar yükselmeye başladı. 1946 bütçesinde de mutat olduğu üzere Halkevi’ne (6.000 lira) yardım öngörülmüştür. Konu ile ilgili söz alan İbrahim Ertekin;
(Belediye Meclis Üyesi İbrahim Ertekin (1946)
“Halkevi’ne altı bin liralık bir yardım yapılıyor. Biraz evvel temizlik hizmetlerine yardım için ödenek bulamıyorduk. Koca bir memleketin acezesine (fakir fukarasına) yardım gibi insani bir vazife ile karşı karşıya gelmiş bulunduğumuz şu sırada, Halkevi’ne bu derecede yardım yapılmasını doğru bulmuyorum. Evvela açlığa çare bulalım, ondan sonra kültürel işlere yardım elimizi uzatalım. Biliyoruz ki Halkevi siyasi bir partinin organıdır. Siyası müesseselere belediyelerin yardım yapmaları kanunen caiz değildir. Şayet bu yardıma devam olunacaksa, Demokrat Partiye de yardım yapılması yerinde bir hareket olacaktır ”der.
Trabzon Belediyesi Meclisi’nde böyle bir tartışma ilk defa olmuş, yine ilk defa Halkevi’ne yapılan yardım sorgulanmış ve mecliste ilk defa Cumhuriyet Halk Partisinden başka bir partinin ismi zikredilmiştir. Çünkü artık çok partili siyasal hayata geçilmiştir.
(Trabzon Belediye Başkanı Tevfik Yunusoğlu ) (1946-1950)
Başkan Tevfik Yunusoğlu, Halkevi’nin iddia edildiği gibi siyasi bir kurum olmadığı, kültür sahasında Halkevi’nin yaptığı hizmetlerin inkâr edilemeyecek düzeyde açık olduğu, bunları görmemenin ve inkâr etmenin insafsızlık olacağınısöyledikten sonra, oylama yapılır ve neticede; Halkevi tahsisatı düşürülerek acezeye (fakir ve düşkünlere) yardım maddesine ilaveyapılır. Trabzon Belediye Meclisinde, Halkevi ödeneğinin ilk defa kesintiye uğradığını tekrar belirtmiş olalım.
(1925 de Maraş Caddesi (Yukarda Halkevi Binası)
1946 senesinde çok partili hayata geçilmiş ancak Halkevi ile Cumhuriyet Halk Partisi arasındaki organik bağ kim ne derse desin henüz kesilmemiştir. Çünkü CHP iktidardadır ve bu değişikliğe dair henüz bir yasal düzenleme yapılmamıştır. Nitekim 1947 yılında alınan “Halkevi inşa edilecek saha üzerindeki Belediye’ye ait asri helânın (5.000) lira bedelle Parti’ye satılmasının kabulünü” içeren meclis kararı, bunu teyit eder düzeydedir.
Tek parti döneminde tartışılmaz kurumların başında Halkevi gelmekteydi. Nitekim Halkevine başkanlık yapan bazı isimler sonradan Trabzon Belediye Başkanı olmuştur.Ancak çok partili hayata geçilmesiyle, bugüne kadar CHP kültür kolu olarak çalışan Halkevi, bu dönem her ne kadar CHP idaresinden ayrılıp müstakil bir kültür cemiyetine dönüşmeye başlasa da, henüz tam olarak bir ayrılığın oluşmadığı, bundan bir yıl sonra bile Halkevi’ne yapılacak yardımın “Cumhuriyet Halk Partisi eliyle” yapılıyor olmasından da anlaşılmaktadır.
İşte bu durum, bazı tartışmaları da beraberinde getirmeye başlamıştır. Mesela 1950 yılı bütçe görüşmelerinde; “Trabzon Halkevi’ne yardım edilmek üzere Cumhuriyet Halk Partisi’ne (5000)TL yardım yapılması hususu” meclisin gündemine geldiğinde, yine itirazlar baş göstermiştir.
Daha önce de ifade edildiği üzere, Halkevi aslında senelerden beri yardım yapılan bir müessesedir. 1946 yılından önce bu müesseseye yapılan yardımlara hiçbir şekilde itiraz edilmemiştir. Ancak artık tek parti dönemi bitmiş ülke çok partili bir hayata “merhaba” demiştir. Şimdi bir siyasi parti ile arasında organik bağ olan bu müesseseye belediye tarafından yapılacak yardım artık itirazlara neden olmaktadır. Ancak yine de yapılan oylamada iki çekimser ve iki muhalif oya karşı 14 oyla, Halkevi’ne yardımın 1950 yılında da yapılmasına karar verilmiştir.
(MARAŞ CADDESİ, ZİRAAT BANKASI VE HALKEVİ BİNASI)
HALKEVLERİ KAPATILIYOR
Burada dikkatimizi çeken husus, belediye meclisinde Cumhuriyet Halk Partisi’nden başka siyası parti mensuplarının temsil edilmeye başlamasından sonraki yıllarda, artık Halkevi’ne yardım konusunun bir daha meclis gündemine gelmediğidir. Demek ki 1950 yılı, belediyenin Halkevi’ne yardım yaptığı son yıl olmuştur. Zira 1951 senesinde yapılan yasal düzenleme ile Halkevleri kapatılmıştır.
Aslında 12.03.1949 tarihinde Türk Ocaklarının yeniden açılması ve Halkevi’ne devredilen menkul ve gayrimenkullerini talep etmeleri ile sorunlar başlamış ve bu tarihten sonra Trabzon Halkevi’nin etkinliği azalmıştır. Demokrat Parti (DP) iktidarı ile birlikte ise faaliyetleri tamamen duran Halkevi, kapatılma sürecine girmiştir. Bu sürecin ilk basamağı, 1950 yılında Hükümetin hazineden o zamana kadar yapılan yardımların belirlenmesi amacı ile Trabzon’a da bir müfettiş göndermesi ile başlamıştır. 5830 sayılı Kanunla Halkevleri kapatılarak menkul ve gayrimenkulleri Hazineye devredilmiştir.
(1930 Halkevi Binası, Bugünkü TS Kulüp Karşısı)
Böylece Demokrat Parti iktidarı ile birlikte yurt genelinde olduğu gibi Trabzon Halkevi de kapatılmış ve gayrimenkulleri belediyeye devredilmiştir. Trabzon Halkevi’nin en önemli gayrimenkulü olan Halkevi Binası, Halkevi kapatıldıktan sonra da birçok cemiyete ev sahipliği yapmaya devam etmiştir. Binada ikamet eden cemiyetler şunlardır, Trabzon Liselerinden yetişenler cemiyeti, İlim Yayma Cemiyeti, Boztepe’yi Güzelleştirme Cemiyeti, Çocuk Kitaplığı Trabzon Kalkınma Cemiyeti, Halk Eğitim Cemiyeti, Öğretici Filmler Başkanlığı Öğretmenler Birliği Merkezi, Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü ve Yapı Kooperatifi.
Aslında sadece Halkevi binaları değil, 6195 sayılı Kanunla Cumhuriyet Halk Partisine ait bulunan tüm mallar da Hazineye devredilmiştir.
1956 yılına gelindiğinde, belediyenin beş senelik imar programı dahilinde bu yapı için yıkılma sırasının geldiği belirtilerek; “Maraş Caddesi Halkevi sokakta, Halkevi namıyla bilinen bina ve müştemilatı 2.500 lira bedelle belediyece istimlak edilmiş ve ardından da yıktırılmıştır.”
Bu arada Halkevi’nin kuruluşundan itibaren 1941 senesine kadar tespit edebildiğimiz başkanları (o yıllarda Reis deniliyordu) sırasıyla şu şekildedir; Celalettin Avni Abanozoğlu, Osman Cudi, Bekir Sükûti (Kulaksızoğlu), Mahmut Muammer (Yarımbıyık), Kadri Mesut (Evren), Arif Sayıl, Dr. Abdülkadir, Vali Refik Koraltan, Cemal Karahan, Ruhi Ural, Dr. Hayrettin Atakol, Diş Tabibi Cemil Hulusi Bulak. Bir de Mustafa Reşit Tarakçıoğlu’nu unutmayalım. Sene 1945.
SONRA TEKRAR AÇILDI
Halkevi, Sonraki yıllarda tekrar açılmış olmalı ki, 1968 senesinde Halkevi’ne yardım konusu mecliste tekrar gündem olmuştur Konu, Halkevi Başkanlığı tarafından gönderilen dilekçe ile belediye meclis gündemine girmiştir. O esnada CHP’li Suat Oyman belediye başkanıdır ve belediye meclisinde CHP’den başka AP, Güven Partisi ve Cumhuriyetçi Köylü Millet Partili meclis üyeleri bulunmaktadır. Dilekçede Halkevi başkanlığı ilk defa belediye meclisine ayrıntılı faaliyet raporu sunarak yardım talebinde bulunmuş ve talep itiraz görmeksizin kabul edilmiştir.
HALKEVİ İLE HALKEVLERİ AYNI MI?
1967 yılındaki Trabzon Halkevi ile önceki yıllarda itirazlara konu olan ve CHP’nin kültür kolu olan Halkevi, aynı müessese miydi, bunu araştırmadık. Ancak muhtemelen partiden bağımsızlaşıp müstakil bir dernek halinde, birinci dönem Halkevi’nden farklı bir yapılanma olduğunu düşünüyoruz. Bu arada bu ikinci nesil halkevinin 1980 darbesiyle kapatıldığını belirtmiş olalım.
Bugün var olan aynı isimdeki Halkevlerinin öncekilerin devamı mı yoksa başka bir örgütlenme biçimi midir? Sorusuna cevap verebilmek için faaliyetlerine ve söylemlerine bakmanın yeterli olduğunu düşünüyoruz. Ancak şu kadarını söyleyelim; öncekiler birer kültür müessesesi iken, bugünkü halkevlerinin ise siyasal bir örgütlenme biçimi olduğunu belirterek bitirelim.
Fatih Erol
