Tarihsel süreçte Trabzon, daha çok transit ticaretle anılan bir şehir olmuştur. İpek Yolu’nun Karadeniz’e çıkış kapısı olan Trabzon, İran’dan gelen deve kervanlarının durak yerlerinden biriydi.
Trabzon’un bu hususiyetinin yanında aynı zamanda şehirde kurulan ve kentin iş yükünü çeken fabrika ve üretim tesisleri de bulunuyordu. 1923 yılı itibarıyla Trabzon’da, eski dönemde faaliyete geçip Cumhuriyet dönemine kadar ömrünü sürdürememiş fabrikalar da bulunmaktaydı. Bunun en tipik örneği Trabzon’un Kale İçi Mevkiinde yer alan demir fabrikasıdır.
Bir fabrikadan daha çok atölyeyi andıran bu müessese gerek Osmanlı döneminde gerekse de Milli Mücadele yıllarında şehrin demir ihtiyacını karşılıyordu. Adı geçen fabrika ile ilgili elimizde bulunan en eski bilgiler 1912 yılına aittir. Zira 1912 yılı sonbaharında Trabzon’a gelen meşhur siyasetçi ve yazar Abdullah Cevdet, adını verdiğimiz fabrikayı da ziyaret etmiş ve izlenimlerini kaleme almıştır.
Cumhuriyetin ilanından önce Trabzon’da 2 adet mensucat fabrikası bulunuyordu. Bunlardan ilki Meşrutiyet yıllarında kurulmuştur. 1909 yılında şehirde elbiselik kumaş ve mefruşat imali yapmak üzere Trabzonlu tüccarlardan Kigork Arapyan’a bir ruhsatname verilmiştir. Aslen Ermeni asıllı biri olan Arapyan, aldığı ruhsatın ardından Değirmendere mevkiinde bir bez fabrikası açtığı bilinmektedir.
Kigork Arapyan’ın kurduğu fabrikanın kapanmasının ardından 1914 yılında Trabzon’da yerli sermaye ile bir ipekli mensucat fabrikasının yapımı gündeme gelmiştir. Hatta bu maksatla Kavakmeydan mevkiinde bir bina tutulmuş olmasına rağmen Birinci Dünya Savaşı’nın patlak vermesiyle bu teşebbüsler yarıda kalmıştır. Savaş yıllarının ardından tekrar gündeme gelen bu mesele, nihayet 1922 yılında hayata geçirilmiştir. Böylece Trabzon yeni bir fabrikaya kavuşmuştur. Söz konusu fabrika 1924 yılında şehre gelen Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal tarafından da ziyaret edilmiştir.
Cumhuriyetin ilanından evvel Trabzon’da varlığı bilenen bir diğer fabrika da şeker fabrikasıdır. Osmanlı döneminde kurulmuş olan şeker fabrikası, Cumhuriyetin ilanından sonra da faaliyetine devam etmiştir. 1924 tarihinde Kemerkaya Caddesi’nde faaliyetini sürdüren fabrika ile 1927 yılında Saraçzade Remzi Efendi tarafından işletiliyordu.
Cumhuriyetin ilanı öncesinde Trabzon’da bulunan bir başka fabrika da 1921’de faaliyete geçen Makarna Fabrikasıdır. Sekiz beygirgücü kuvvetinde buharlı bir makinesi bulunan ve Uzun Sokak’ta Konak Camii civarında kurulan fabrikada; en halis ve has undan çubuk, kesme, arpa, tel, susam ve envai şehriyeler, çabuk, kesme, fiyonk, salyangoz türü makarnalar imal edilip, toptan satışı yapılırdı.
Cumhuriyetin ilanından önce Trabzon’da bulunan bu tesisler dışında bir de fındık kırma fabrikaları bulunuyordu. 1927 yılına ait Devlet Salnamesine yani yıllığına bakıldığında Trabzon’da 13 adet fındık kırma fabrikası vardı.
Aynı kaynakta verilen bilgilere göre Trabzon’da 2 un fabrikası bulunuyordu. Yine şehrin üretimine katkıda bulunan 16 adet debbağhane olduğu ifade edilse de bunların ancak 6 tanesinin faaliyet halinde olduğu belirtilmiştir. 1925 yılına gelindiğinde Trabzon’da elektrik fabrikası (şirketi) kurulacak şehrin elektrik ihtiyacı böylelikle karşılanacaktı. Ayrıca çömlek fabrikası, balık yağı fabrikası, rakı fabrikası gibi tesisler de üretim halindeydi.
Neticede şunu ifade etmek gerekir ki adı daha çok transit ticaretle anılan Trabzon’da Osmanlı’dan Cumhuriyete geçilen günlerde sayısı az olmakla birlikte çoğunlukla yerli üretim yapan fabrika ve atölyeler de bulunmakta idi.
