30 Ekim 1918’de imzalanan Mondros Mütarekesi sonrası Osmanlı Devleti işgale açık hale gelmiştir. Zaten ateşkesin mürekkebi kurumadan İngilizler 3 Kasımda Musul’u hukuksuz şekilde işgal etmiş daha sonra sıra Anadolu’ya gelmişti.
İşgal altında bulunan İstanbul’da Hükümet, gerekli tepkiyi veremiyordu. Bu arada Fransız, İngiliz, Yunan işgallerinin yanında bir de azınlıklar ayağa kalkmıştır. Bilhassa Ermeni ve Rumlar, devletin içine düştüğü durumdan istifade etmek istemişlerdir.
Mesela Rumlar, bu dönemde sınırları Samsun’dan başlayarak Hopa’ya kadar uzanan sözde bir Pontus Devleti kurmak için harekete geçmişlerdi. Esasen vaziyet onlar için uygun görünüyordu.
Çıkardıkları gazete ve dergilerle ilk olarak gerekli kamuoyunu oluşturan Pontusçular, ardından silahlı çetelerle halkın üzerinde baskı kurmaya başlamışlardı. Dini liderleri Metropolit Hrisantos, bu ideal uğruna dış destek arayışı içine girmiş, Paris Barış Konferansına bir muhtıra dahi vermişti.
Trabzon ve Doğu Karadeniz’in tehlike altında olduğunu anlayan Karadenizliler, hemen savunmaya geçmiştir.
Trabzon’un güçlü İttihatçı eşrafının öncülüğünde Şubat 1919’da Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti kuruldu.
Cemiyetin kuruluş amacı, “Trabzon Vilayeti’nin Osmanlı Devleti’ne bağlılığını korumak, ilmî vesikalarla gereken savunmaları yapmak ve millî hakları koruyacak vasıtaların teminine çalışmak” olarak belirtilmişti.
11 kişilik Merkez Kuruluna Barutçuzade Hacı Ahmet, Eyüpzade İzzet, Eyüpzade Ömer Fevzi, Abonozzade Hüseyin Avni, Murathanzade Ziya, Nemlizade Sabri, Hatipzade Emin, Kazazzade Hüseyin, Hacıalihafızzade Mehmet Salih, Mollabekirzade Mehmet Ali, Müftüzade Mehmet Bey seçildiler.
Yönetim Kurulu ise Hafız Mehmet, Barutçuzade Faik Ahmet, Çulhazade Hacı Kadri, Nemlizade Şevki, Subaşızade Münir, Zehirzade Zühtü, Hocazade İbrahim Cudi, Kulaksızzade İbrahim, Ustazade Nazmi Beylerden oluşmaktaydı. Barutçuzade Hacı Ahmet Efendi Cemiyet başkanı oldu.
Trabzon’daki İttihatçıların kurduğu cemiyet kısa sürede teşkilatlanmış, direniş adına kamuoyu oluşturmak için bir de gazete çıkarılmıştır. 1925’e kadar yayın hayatına devam edecek olan İstikbal Gazetesi, Milli Mücadele yıllarında bölgenin nabzını tutan en birinci yayın organı haline gelmişti.
Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Cemiyeti, kısa süre içinde vilayet dâhilinde teşkilatlanarak Rize, Giresun, Ordu ve Gümüşhane’de şubeler açıp 1919 yılında Trabzon’da iki kongre toplamıştı.
Kongrede, alınan kararla Trabzon’un haklarını savunmak amacıyla bir heyet oluşturulmuş ve İstanbul’a gönderilmiştir. Heyet, Rum ve Ermeni iddialarına karşı Trabzon’un nüfus ve coğrafi durumu hakkında gerekli bilgileri verecek ve temaslarda bulunacaktı.
Cemiyetin en büyük hizmeti şüphesiz Erzurum Kongresi’nin toplanmasına vesile oluşuydu. 23 Temmuz 1919’da toplanan Erzurum Kongresi’ne Trabzon, Rize, Gümüşhane, Giresun ve Ordu’dan Cemiyeti temsilen 17 delege katılmıştı.
Cemiyet, Trabzon’da yapılan hem genel hem de yerel seçimlerde oldukça aktif bir rol oynamış ve seçimlerde vatansever kişilerin seçilmesini sağlamıştır. Cemiyet, Sakarya Savaşı öncesinde çıkarılan Tekâlif-i Milliye emirlerinin Trabzon’da gerekli şekilde uygulanabilmesi için kampanya yürütmüştür.
Fakat İttihatçılarla ve Enver Paşa ile bağlantıları, Yahya Kaptanın ve Ali Şükrü Bey’in öldürülmesi gibi olaylar nedeniyle zamanla TBMM ile Cemiyetin arası açılmıştır.
Trabzon ve Ankara arasındaki gerginlik ancak 1923 sonrasında güçlükle yatıştırılmış ve Cemiyet, Halk Fırkasına katılmıştır.
Trabzon’un Türk yurdu kalmasını sağlamak adına kelle koltukta, fedakârca çalışmalar yürüten Trabzon Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti üyelerini saygıyla anıyorum.
